De Nederlandse en Vlaamse minderbroeders franciscanen maken deel uit van een wereldwijde broederschap binnen de Rooms-Katholieke Kerk, gesticht door Franciscus van Assisi (1182-1226). De officiële naam is ‘Orde van de Minderbroeders’. Franciscus koos hiervoor vanwege het ideaal om als broeders van de armen, de ‘minderen’, bezitloos te leven en er helemaal te zijn voor God en behoeftige medemensen. Donaties voor de Provincie van de Minderbroeders Franciscanen in de Lage Landen zijn welkom op IBAN-nummer BE64 4143 0298 1152 (Vlaanderen) en IBAN-nummer NL39 SNSB 0852 3733 76 (Nederland). In Nederland is de orde aangemerkt als een ‘algemeen nut beogende instelling’ (ANBI). Hierdoor genieten donateurs belastingvoordeel.
Woordenlijst
Abdis
overste van een contemplatief (beschouwend) vrouwenklooster.
Binnenpand
binnentuin van een klooster (ook ‘kloosterpand’ genaamd).
Cel
de kleine kamer van een religieus in een klooster of de kleine behuizing van een kluizenaar.
Clarissen
zusters die in navolging van Clara van Assisi in een contemplatief klooster samenleven; in de tijd van Clara werden ze de ‘Arme Vrouwen’ genoemd.
Communiteit
lokale kloostergemeenschap (ook ‘convent’ genaamd).
Completen
kerkelijk avondgebed; het laatste van de getijden van de dag. Daarom ook wel ‘dagsluiting’ genoemd
Conferentie
1. voordracht over punten van het geestelijk leven.
2. verzameling van een aantal provincies van de minderbroeders franciscanen; de gehele orde bestaat uit een aantal conferenties, verdeeld over de hele wereld.
Congregatie
1. een na de Middeleeuwen gestichte gemeenschap van religieuzen die geloften afleggen en volgens een bepaalde regel leven.
2. godsdienstige vereniging van leken die regelmatig met elkaar godsdienstoefeningen verzorgen.
Contemplatie
overdenken, innerlijk beschouwen.
Convent
lokale kloostergemeenschap (ook ‘communiteit’ genaamd).
Conventuelen
minderbroeders die in (oorspronkelijk grotere) conventen samenwonen; vanaf 1517 vormen zij een aparte tak van de eerste orde.
Custodie
regionaal verband van een aantal kloosters die (nog) geen zelfstandige provincie vormen.
Custos
overste van een custodie.
Definitorium
de door het kapittel gekozen broeders die met de minister-provinciaal het provinciebestuur vormen.
Derde orde
gemeenschap van (al dan niet gehuwde en in hun eigen huizen wonende) leken naast de minderbroeders en de clarissen, die ook volgens een franciscaanse regel leven, waarop zij professie afleggen. Vaak gingen later sommigen van hen in kloostergemeenschappen samenleven en vormden zo een religieuze congregatie. Degenen die zelfstandig blijven wonen, vormen momenteel de Orde van Franciscaanse Seculieren.
Eerste orde
gemeenschap van de minderbroeders, momenteel verdeeld over drie takken: de conventuelen, de kapucijnen en de franciscanen.
Franciscaanse Beweging
vereniging waarvan alle franciscaanse religieuzen en leken lid kunnen worden. Deze beweging ontplooit diverse activiteiten, verzorgt franciscaanse uitgaven en heeft een centraal dienstencentrum in ‘s-Hertogenbosch.
Franciscaanse Lekenorde
Verouderde benaming voor de derde orde (zie aldaar).
Franciscanen
gemeenschap van minderbroeders die vanaf 1517 in feite de tussenrichting vormen tussen de conventuelen en de kapucijnen.
Gardiaan
overste van een communiteit van minderbroeders. Het betekent zoveel als ‘wachter’, ‘behoeder’.
Gelofte
binnen een kloostergemeenschap uitgesproken plechtige belofte zich aan een bepaalde levenswijze te binden. Gewoonlijk gaat het daarbij om drie geloften: armoede, gehoorzaamheid en ongehuwd leven.
Generalaat
het klooster in Rome waar de minister-generaal en het generale definitorium gevestigd zijn.
Getijden
de dagelijkse kerkelijke gebeden van de kerk; in kloosters worden deze gezamenlijk in het koor gebeden.
Habijt
kloosterkleed met koord en kap of sluier.
Kanunnik
priester die deel uitmaakt van het kapittel van een bisschoppelijke kathedraal of die met andere kanunniken deel uitmaakt van een kloostergemeenschap.
Kapittel
bijeenkomst op generaal en provinciaal niveau of van een communiteit om zaken van de gemeenschap te bespreken en vast te stellen.
Kapucijnen
minderbroeders die zich in 1517 van de anderen afscheidden om een strenger leven te kunnen leiden; zij vormen nu een zelfstandige tak van de eerste orde.
Kloosterpand
binnenhof van een klooster (ook ‘binnenpand’ genaamd).
Kluizenaar
iemand die afgezonderd van de rest van de wereld in een primitieve behuizing een contemplatief leven leidt. Franciscus wilde, dat de minderbroeders die voor een kluizenaarsleven kozen, met twee of drie zouden samenwonen.
Knopen in het koord
de drie knopen in het koord van het habijt, die herinneren aan de drie geloften: armoede (geen eigen bezit), kuisheid (ongehuwd blijven) en gehoorzaamheid.
Koor
1. zanggroep. Wanneer in het gebed de helft religieuzen afwisselend een psalmregel bidt, heet dit ‘koor om koor’.
2. de plaats in een kerk waar de getijden gezamenlijk worden gebeden (‘koorgebed’); meestal voor in de kerk, vóór of achter het altaar.
Lauden
Kerkelijk ochtendgebed; het getijdengebed dat ’s ochtends vroeg gebeden wordt.
Metten
Kerkelijk nachtgebed, dat rond middernacht gebeden wordt.
Minderbroeders
de mannelijke volgelingen van Franciscus binnen de eerste orde.
Minister-generaal
algemene overste van een van de takken van de eerste orde. Minister betekent ‘dienaar’ en generaal ‘algemeen’. Dienaar van het algemeen, dus.
Minister-provinciaal
overste van een minderbroedersprovincie. ‘Minister’ betekent letterlijk ‘dienaar’, dienaar van de provincie dus.
Moniale
vrouwelijke religieuze binnen een contemplatieve kloostergemeenschap.
Novice
kloosterling in zijn/haar eerste proefjaar (het noviciaat).
Orde
een van de oudere gemeenschappen van kloosterlingen die geloften afleggen en volgens een bepaalde regel leven.
Penitent
(letterlijk: ‘boetedoener’) Zo werden de eerste derde-ordelingen genoemd; later sprak met ook wel van ’tertiarissen’.
Portiuncula
het aan Maria toegewijde kapelletje in de buurt van Assisi, waar Franciscus zijn roeping verstond, waar Clara zich bij de minderbroeders aansloot en waar de eerste minderbroeders hun kapittels hielden. Hier is Franciscus in 1226 gestorven. Later werd over het kapelletje een grote basiliek gebouwd. Het stond oorspronkelijk op een open plekje (‘portiuncula’ in het Italiaans) in het bos.
Postulant
een eventuele ordeskandidaat tijdens een periode van eerste kennismaking met het kloosterleven (postulaat), voorafgaand aan het noviciaat.
Professie
het uitspreken van de geloften waarmee iemand zich aan een religieuze gemeenschap bindt.
Provincialaat
het huis van waaruit een provincie bestuurd wordt; het centrale adres van een provincie.
Provincie
territoriale eenheid binnen de eerste orde. In Nederland vormen de franciscanen één provincie; grotere landen kennen meerdere provincies.
Refter
eetzaal in een klooster.
Regel
het geheel van richtlijnen voor de levenswijze van leden van een orde of congregatie.
Religieus
1. bijvoeglijk naamwoord: op godsdienst of kloosterleven betrekking hebbend.
2. zelfstandig naamwoord: lid van een orde of congregatie.
3. religieus instituut: sinds het nieuwe Kerkelijk Wetboek van 1983 de gemeenschappelijke naam van een orde of congregatie.
Stigmata
de wonden in handen, voeten en zijde van Christus aan het kruis. In 1224 had Franciscus een visioen op de berg La Verna, waarbij ook hij deze wondtekenen in zijn lichaam ontving.
Tau-teken
kruis in de vorm van een T (zonder bovenstuk), dat in de bijbel voorkomt als het merkteken van de Godsgetrouwen. Franciscus had een voorliefde voor dit Tau-kruis en gebruikte het wel bij zijn handtekening. De Tau of Tav is een letter uit het Griekse resp. Hebreeuwse alfabet.
Tertiaris
lid van de derde orde (ook wel ‘penitent’ genaamd).
Transitus
(letterlijk overgang) Het afsterven van Franciscus en de jaarlijkse herdenking daarvan op 3 oktober heeft in franciscaanse kringen deze naam gekregen.
Tweede orde
gemeenschap van de zusters clarissen.
Vereniging van broeder Frans
een in de jaren tachtig van de twintigste eeuw in Nederland opgerichte vereniging van mensen die franciscaans willen leven zonder zich ook bij een van de franciscaanse ordes aan te sluiten.
Vespers
kerkelijk avondgebed; het getijdengebed dat tegen de avond gebeden wordt.
Vicaris of vicarius
plaatsvervangend overste (van een gemeenschap, provincie of de hele orde).
Vigilie
1. nacht- of avondwake.
2. dag van boete vóór een kerkelijke feestdag.
Kerkelijk gezien hoort de avond voor de zon- of feestdag al bij de erop volgende zon- of feestdag. (Denk bijvoorbeeld aan de Kerstnacht en de Paaswake!)
Zonnelied
lof- en danklied voor alle schepselen dat Franciscus enkele jaren voor zijn dood heeft gedicht.
