Schol!
Franciscaanse bieren onder de loep
Ze zijn waarschijnlijk momenteel het populairste uitvloeisel van de kloosterwereld: de vele abdij- en kloosterbieren die je in de supermarkten aantreft. Ter ere van de dag van het bier gaan we in dit artikel op zoek of er ook bieren zijn die voortkomen uit de franciscaanse beweging.
In de 19de eeuw waren genreschilderijtjes van monnikjes in de mode. En eerder vaak dan zelden worden deze verbeelde religieuzen als oudere, olijke, rondborstige heertjes voorgesteld, voorzien van een goed glas wijn, of nog liever, van een stevige pul bier. Deze vrolijke drinkebroers dragen meestal een allegaartje aan kloosterkleding en dus ook niet zelden een soortement franciscaans habijt en koord. Er bestaat dus een clichébeeld van dé franciscaan als dikbuikige bierdrinker.
De band tussen bier en het franciscaanse avontuur is echter niet zo eenduidig. Voordat mensen toegang hadden tot zuiver, stromend water dronk men in onze streken (laag alcoholisch) bier. Want van water uit de rivier of sloot kon men ziek worden en bier was gekookt en dus veilig. Alle religieuze gemeenschappen brouwden dus hun eigen bier. Maar waar de monniken uit de benedictijnse familie en de norbertijnen hun bieren, vooral vanaf de 19de eeuw, ook te koop aanboden was franciscaans bier vooral iets voor eigen consumptie. Doordat franciscaanse kloosters meestal geen grote gronden bezaten – ook het klooster moest immers arm zijn – waren er sowieso geen grondstoffen voor massale bierproductie.
Het franciscaanse stempel op de geschiedenis van het bier is dus klein gebleven. Maar het bestaat wel…
Allereerst zijn er de bieren die geproduceerd worden door franciscaanse gemeenschappen of in samenwerking met hen. Zoals eerder gezegd zijn dat er relatief weinig. We stellen er hier vier voor:
- Gardiaan blond: In 1687 werd door een koopman uit Breda in het kleine Vlaamse dorp Meersel-dreef een kapucijnenklooster gesticht. De broeders kapucijnen moesten het de katholieke inwoners van Breda mogelijk maken om de sacramenten te ontvangen, wat in protestants Nederland moeilijk was. In 1895 wordt tegenover het klooster het Mariapark gebouwd. Deze beeldentuin met Lourdesgrot en labyrint was en is een populair bedevaartsoord en zorgt samen met het franciscaans belevingscentrum in het klooster en het eigen wandelweg “Kapucijnenpad” ervoor dat er nog steeds veel mensen de weg naar Meersel-dreef vinden. Omdat je mensen goed moet kunnen ontvangen bouwden de kapucijnen in de 60’er jaren de taverne “Bij de paters” en de speeltuin “De Zevenster” naast het klooster. Gardiaan Kenny Brack ofm cap. vond dat het wel tijd werd om in de taverne een eigen bier aan te kunnen bieden en in juni 2024 werd het gloednieuwe biertje “Gardiaan blond” voorgesteld dat gebrouwen wordt door Brouwerij “Het Nest” in Oud-Turnhout en gedronken wordt in een uniek glas zonder voet.
- Kapucijnen-Kloosterbier: Het oudste kapucijnenklooster van Nederland vindt u in Velp. Gebouwd in 1645 door kapucijnen die ‘s-Hertogenbosch hadden moeten in 1629. In het land van Ravenstein, waartoe Velp behoorde, heerste godsdienstvrijheid en mochten er dus katholieke kloosters bestaan. Het klooster, dat sinds 1979 als bezinningscentrum fungeerde, werd in 2017 door de kapucijnen verlaten. Nu woont er opnieuw een kleine gemeenschap als voorloper van een internationale communiteit die in de nabije toekomst het klooster zal bewonen. Zoveel toekomstverwachtingen verdienen wel een slok en sinds 2022 brouwt brouwerij “Wilskracht” uit Ravenstein het “Kapucijnen-kloosterbier”.
- Kreuzberger Klosterbier: In 1692 stichtten franciscanen op de Kreuzberg in het Rhön gebergte een klooster. De berg was reeds een pelgrimsoord en de franciscanen zetten zich in om hen te ontvangen. On dit goed te kunnen doen werd er aan het klooster een herberg gebouwd en vanaf 1731 konden de pelgrims daar een gratis glas zelfgebrouwen bier ophalen. Het idee was daarbij dat de giften van de pelgrims voldoende groot zouden zijn om de bierproductie te bekostigen. Omdat er steeds meer mensen kwamen om gratis bier te drinken moest hiermee in 1920 gestopt worden. De kloostergemeenschap, herberg en bier bestaan nog altijd, al wordt brouwen en het uitbaten van de herberg nu wel aan lekenmedewerkers overgelaten.
- Reutberger Kloster Biere: In 1606 werd op de Beierse Reutberg een kapel ingewijd voor graaf en gravin Papafaba, toegewijd aan de moeder Gods van Loreto. In 1618 werd een kleine zustergemeenschap aan de kapel toegevoegd dat vanaf 1651 onder leiding van de franciscanen kwam te staan. Vanaf 1677 kregen de nieuwbakken franciscanessen van de wereldlijke overheid de toestemming om voor zichzelf bier te brouwen en vanaf 1786 wordt hun gevraagd dit ook aan de omwonenden aan te bieden. Bij de uitbouw van de bierproductie zouden de zusters heel wat hulp gekregen hebben van een mythische franciscaanse volksheld die herinnerd wordt als “Frater Bräu”.
- Klosterbräu Mallersdorf: In 1855 stichtte de priester Paul Josef Nardini de franciscanessen van de Heilige Familie. In 1869 kochten deze de in 1803 door de staat afgeschafte abdij Mallersdorf waarvan ze hun moederhuis maken. In 1881 begonnen de zusters met een brouwerij die vooral bekend werd door het werk van zuster Doris Engelhard die sinds 1975 aan het roer ervan staat. Haar bier wordt niet geëxporteerd dus u moet het ter plaatse gaan proeven.
Deze lijst is uiteraard niet volledig. Er zijn meer franciscaanse gemeenschappen betrokken bij bierproductie dan deze in detail besproken voorbeelden. Bij de voorstudie van dit artikel kwam bijvoorbeeld aan het licht dat de Franciscanen van Monza een jeugdhuis/pub genaamd “Friar” één keer per maand openen als onderdeel van hun jongerenpastoraat en daar een eigen bier schenken met dezelfde naam, dat in de Antica Farmacia della Porziuncola, een winkel van de Portiuncula gemeenschap in Assisi waar artisanale en lokale producten worden gekocht ook twee eigen bieren “Frate Sole” en “Sora Luna” worden aangeboden en dat twee leden van een nieuwe franciscaanse groep, de franciscanen van Bethanië, een brouwerij begonnen zijn met de naam “Birrificio Due Frati”.
Het gloednieuwe “Gardiaan Blond” bier van de kapucijnen in Meersel-Dreef.
Zuster Doris doet aan kwaliteitscontrole.
Naast bieren die door gemeenschappen of in samenwerking met gemeenschappen worden gemaakt zijn er ook een veel groter aantal bieren die op velerlei manieren geïnspireerd zijn door het franciscaanse avontuur. Zo is er het bekende “Franziskaner Weissbier” wiens brouwerij werd opgericht in 1363 in een pand schuin tegenover een franciscaans klooster in München en daarom oorspronkelijk “Bräustatt bey den Franziskanern” heette. Het befaamde Weissbier dateert overigens maar van 1964. Een gelijkaardig verhaal komt uit Cork in Ierland waar brouwerij “Franciscan Well” sinds haar stichting in 1998 gevestigd is op de locatie van een franciscaans klooster uit 1219. En wat te denken van de St Francisbaai op de Oostkaap van Zuid Africa dat haar naam kreeg van Portuguese kolonisten en deze doorgaf aan de moderne “St Francis Brewery“.
Ook Nederland kent dergelijke bieren. Zo is er het “Hemels Witbier“van brouwer René Janssen. Het bier is gebaseerd op een bierrecept uit 1838 dat historicus Bart Maes vond in het Franciscaanse archief in Utrecht en afkomstig was van de franciscaanse ‘brouwerij het Slot’ uit Weert dat van de 15de tot de 20ste eeuw bestaan heeft. Er is ook de “Broeder Everardus” tripel van de Megense “Muifelbrouwerij”dat vernoemd is naar Everardus Witte, het heilig bruurke van Megen, voor wie een zaligverklaringsproces is opgezet. Als laatste moet het “Drie Knopen” bier vermeld worden dat alleen verkocht wordt in het openluchtmuseum Archeon in Alphen aan den Rijn. Het museum dat reconstructies van historische gebouwen toont met daarin acteurs die het leven van toen naspelen en verhalen heeft in haar middeleeuwse dorpje Gravendam een deel van het verwoeste minderbroederklooster van Dordrecht dat bestond tussen 1246 en 1572 en waarvan de fundamenten van 1982 tot 1984 werden opgegraven, gereconstrueerd. Archeon deed een deel van de kloostergang, de keuken, de refter en de slaapzaal van het oude klooster herrijzen en gebruikt deze ruimtes als restaurant en evenementenlocatie met uitzondering van de keuken. In de keuken vertolken de enthousiaste leden van het “Minderbroederskoor Pax et Bonum” de rol van de broeders. Naast het figureren van het broederleven zingen ze op gezette tijden de getijden op de Gregoriaanse wijze in het latijn, onderhouden ze een kruidentuin en brouwen ze bier op middeleeuwse wijze. Omdat dit bier niet aan de gasten geschonken mag worden laten ze daarom “Brouwerij De Leckere” het “Drie Knopen” bier brouwen.
Opgelet, ook franciscaans gerstenat drinkt u best met mate.
