Dag van het Jodendom – interview – Minderbroeders Franciscanen

“Als de anderen vooral in contact treden met de moslims, doe ik dat wel met de Joden!”

Interview met broeder Hans-Peter Bartels over zijn deelname aan de Katholieke Raad voor het Jodendom.

Zondag 15 januari is de Dag van het Jodendom in de Katholieke Kerk. Op veel plekken in de bisdommen wordt er aandacht aan besteed (in het bisdom ’s-Hertogenbosch ditmaal door omstandigheden een week later). Doel van de dag is de kennis over en de contacten met het Jodendom te stimuleren. Aan de Dag van het Jodendom doet ook de Katholieke Raad voor het Jodendom (KRJ) mee. Broeder Hans-Peter Bartels is lid van de raad. Een mooie gelegenheid hem eens te vragen naar de werkzaamheden van de KRJ en zijn motivatie om er lid van te zijn.

Op de headerfoto: Kippah (keppeltje) en (franciscaanse) rozenkrans liggen gebroederlijk naast elkaar.

Kun je eerst vertellen wat de KRJ is?
“De KRJ of voluit de ‘Katholieke Raad voor het Jodendom’ is een raad van katholieke mensen die contact willen zoeken en houden met het Jodendom. We willen de dialoog gaande houden met Joodse mensen en tegelijkertijd katholieke (of breder: christelijke) mensen meer kennis geven over het Jodendom om zo antisemitisme tegen te gaan in zowel het instituut kerk als onder haar leden. De raad is kort na de Tweede Wereldoorlog door ‘gewone katholieken’ opgericht en heeft lange tijd ‘Katholieke Raad voor Israël’ geheten, oftewel ‘KRI’. Die naam ging steeds meer knellen, omdat men dacht dat het over de staat Israël ging. Dat is, op zijn zachtst gezegd, een heikel thema. De raad wil zich echter vooral richten op Nederland en contact tussen Joodse en katholieke Nederlanders.

Maar even terug naar de oprichtingstijd. Dat gebeurde sterk vanuit het besef kort na de Tweede Wereldoorlog “dit nooit meer”. In die tijd had de Katholieke Kerk in Nederland natuurlijk nog een enorme achterban. Toen ik bij de Raad kwam bestond hij inmiddels grotendeels uit theologen. Er leefde het idee de blik wat te verbreden.”

Hoe kwam jij dan bij de KRJ?
“Haha. Ja, ik voelde me er in het begin een vreemde eend in de bijt. Maar dat vroeg je niet. Het was ergens in de zomer van 2020 toen ik gebeld werd door Cor Sinnema, diaken uit Tilburg en secretaris van de KRJ, met de vraag of dit iets voor mij was. Hij had mijn telefoonnummer van een medebroeder. Deze had hij ook benaderd, maar die had hem doorgestuurd naar mij. Dat had vooral met leeftijd te maken. Cor Sinnema was niet alleen op zoek naar nieuwe leden voor de KRJ maar ook bezig met zowel zijn opvolging als die van de voorzitter. Ik heb na overleg met de provinciaal en mijn gardiaan toen ‘ja’ gezegd. Ik vind de doelstellingen van de Raad namelijk erg belangrijk.”

Oh ja? Waarom dan?
“Interreligieuze dialoog is onlosmakelijk met minderbroeders franciscanen verbonden. Franciscus trok al in 1218 met een kruistocht mee om de sultan van Egypte te ontmoeten. Mede door dat gegeven, maar ook omdat de moslims tegenwoordig een flinke groep zijn in Nederland, lijkt interreligieuze dialoog vandaag de dag, ook bij ons Nederlandse broeders, bijna automatisch de dialoog islam-christendom te zijn. Ik vond dit een mooie manier om te laten zien dat er meer geloven onder de Nederlandse zon zijn. Als de anderen vooral in contact treden met de moslims, doe ik dat wel met de Joden!

Voordat ik intrad heb ik een lange tijd in het Bijbels Museum in Amsterdam gewerkt. Zeker op het gebied van educatie zette het museum sterk in op de dialoog tussen Joden, christenen en moslims. We hadden rondleiders en peer educators uit alle drie de religieuze tradities. Voor mij was de dialoog normaal en vertrouwd. Mijn stille ambitie is dat dit voor iedere Jood, christen of moslim zo wordt.”

Je zei net dat je je een beetje een vreemde eend in de bijt voelde… Kun je daar meer over zeggen?
“De meeste leden van de KRJ zijn theoloog. En dat ben ik niet. Ik ben museoloog (museumstudies, red.), weet wat van communicatie en ben vooral een eenvoudige minderbroeder. Dus na de eerste bijeenkomst, die vanwege corona via ZOOM was en waarbij overigens veel leden nogal zwijgend luisterden en verder het theologisch gehalte hoog lag – voor mij dan, hè – dacht ik meteen: oh, jee. Maar al gauw bleek dat de Raad, die toen bestond uit een AB (Algemeen Bestuur, oftewel alle leden) en een DB (Dagelijks Bestuur – voorzitter, vicevoorzitter, secretaris, penningmeester), op weg was zichzelf opnieuw uit te vinden.

FranciscusSultanTriptiek -kunstwerk van Robert Lentz OFM Klein

Robert Lentz ofm, Franciscus ontmoet de Sultan

Logo van de KRJ

Ik bood aan om een transitieplan te schrijven op basis van de ideeën die er lagen. Zo verdween het AB, werd het Dagelijks Bestuur gewoon bestuur (maar dan voorlopig zeskoppig) en zijn er verder, naast de twee medewerkers, enkele werkgroepen en commissies. Zelf zit ik nu in het bestuur, met name om de link te houden met de diverse werkgroepen en voor de communicatie, hoewel dat werk bijna volledig gedaan wordt door onze twee medewerkers.

Nu voel ik mij veel minder die vreemde eend. Mijn werk voor de raad is nu veel organisatorischer. Dat ligt mij goed. Zo zijn we bezig met een serie filmpjes rond dialoog tussen een bisschop en de lokale Joodse gemeenschap; proberen we een kunstproject van de grond te krijgen; is er een werkgroep bezig met een educatief project voor Joodse en katholieke scholen; er worden lezingen en studiedagen georganiseerd en binnenkort gaan we weer met een groep naar Auschwitz. Overigens zijn ook niet-katholieken welkom bij deze activiteiten.”

Auschwitz? Is dat nou de beste manier om de dialoog aan te gaan…
“Wat is de beste manier? Maar afijn. De idee ‘Nooit meer Auschwitz’ moet een blijvend dreunende echo zijn. En dan weet ik best dat er allerlei groepen wereldwijd nog altijd onder vervolging lijden – Rohingya, Oeigoeren, Tibetanen, enzovoorts. Maar elke persoon die zich bewust wordt tot welke gruweldaden de mens – ja, ieder individu, ja, jij en ik ook – helaas in staat is, verkleint de kans dat zoiets weer gebeurt. We moeten de signalen in de maatschappij herkennen en zeker niet onderschatten!

Daarbij hebben we in de reis ook aandacht voor het Joodse verleden van Polen en Kraków in het bijzonder.”

Is er sinds je bij de KRJ kwam iets aan je motivatie veranderd?
“Ja, nog niet zolang geleden hoorde ik dat de meeste leden van de Liberaal Joodse Gemeente Brabant, die samenkomen in de Synagoge in Tilburg, zich niet durven ‘outen’ als Joods en dat zij geen uitzondering vormen. Vele Joden kruipen weer in hun schulp. Dit met name door, helaas, moslim-collega’s of -medewerkers, die het niet zullen accepteren als ze erachter komen dat hun collega of baas Joods is. Ik vind dat verschrikkelijk. Bovenal, omdat ik vind dat iedereen zichzelf moet kunnen zijn en zijn geloof moet kunnen uiten, beleven en delen. Maar ik vind het ook heel erg dat het met name door moslims gebeurt. ‘Wat u niet wilt dat u geschiedt, doe dat ook een ander niet…’ schiet dan door mijn hoofd. Nou ja, al met al vind ik het mij inzetten voor de dialoog nog belangrijker geworden.”

De groep studenten van de Auschwitzreis 2022 voor het Joods Instituut van de Universiteit Kraków

“De idee ‘Nooit meer Auschwitz’ moet een blijvend dreunende echo zijn.”

Joods-christelijke dialoog

Je zei dat de KRJ breder gaat denken, is het dan ook niet goed moslims erbij te betrekken?
“Dialoog met de islam is superbelangrijk. Toch voorzien wij als KRJ, dat als wij er moslims bij gaan betrekken, de dialoog christendom-islam zal gaan overheersen. Dat zijn nu eenmaal de grootste en zichtbaarste groepen. En dan raakt ons doel – dialoog Joden en christenen – helemaal uit het oog. Dat willen we niet. Vandaar dat wij hebben gezegd dat voor de KRJ niet als doel te zien.

Overigens is er ook nog het OJCM (Overleg Joden, Christenen en Moslims). Die doet dat wel.”

O ja, zijn er meer dialooggroepen waar de Katholieke Kerk aan meedoet?
“Zeker… zoals het OJEC (Overleg Joden en Christenen). In het OJEC en het OJCM participeren ook protestantse kerken. En binnen de kerk is er ook nog het ‘BJ’, de ‘Beleidscommissie Jodendom’ onder leiding van mgr. Woorts, hulpbisschop van het Aartsbisdom, als referent voor het Jodendom. Sommige KRJ’ers zijn ook BJ’ers. De BJ zit wat meer op beleid, terwijl de KRJ meer op activiteiten zit. Bij de KRJ hoeft alleen een nieuwe voorzitter goedkeuring te krijgen van de bisschoppen, de andere leden niet. De KRJ opereert dus wat losser van de bisschoppen, niet omdat we niet katholiek willen zijn, maar omdat we dan gemakkelijker ‘van mens tot mens’ met Joodse mensen kunnen samenwerken, in plaats van ‘van instituut tot instituut’. Overigens is de Dag van het Jodendom dan weer een activiteit van de BJ, maar participeren we er als KRJ van harte in.”