We leven in een wereld die de voltooiing lijkt van een tijdperk dat in de tijd van Franciscus werd ingezet: de ontwikkeling van de stad, de geldeconomie, de techniek en de menselijke persoon als individu. Deze nieuwe ontwikkelingen waren en zijn niet alleen een zegen voor de mens: ze leidden toen al tot problemen, zoals ook nu. De versterking van de monetaire economie bracht voorspoed, maar ook armoede. De opkomst van de steden bracht een nieuwe cultuur, maar ook oorlog. De mens kreeg een zekere keuzevrijheid, maar er waren ook massa’s verliezers. Franciscus zag in dat deze problemen blijven opspelen zolang de mens geen oog heeft voor het mysterie van het volmaakte, juist ook ín de gebreken.

Dat laatste vormt een rode draad in het betoog van Speelman: Franciscus heeft iets ongelooflijk waardevols zichtbaar gemaakt. En dat is niet onopgemerkt gebleven. Het bijzondere van Franciscus is dat hij de problemen niet uit de weg ging, maar ze onderging, en ze herkende als een roep van het nieuwe leven en de nieuwe mens. In het holst van zijn pijn stemde hij in met de Lofzang van de Schepselen, het lied dat al 800 jaar overal ter wereld wordt gezongen.

Het goede leven

Het Franciscaans Studiecentrum, waaraan Speelman als directeur verbonden is, houdt zich kortgezegd bezig met de vraag naar het goede leven vanuit een franciscaans perspectief. Vanuit dat perspectief wordt die vraag naar het goede leven gesteld tegen de achtergrond van de grote vraagstukken waar we nu voor staan: het bestrijden van armoede, het bieden van goede zorg, het opvoeden tot verantwoordelijk leiderschap, het werken aan echte vrede en het herstellen van het ecosysteem op wereldschaal.

Het originele van een franciscaanse benadering is dat zij deze problemen niet alleen maar als problemen ziet, maar ook als pijnscheuten die het mysterie van het leven op ons afvuurt.

Armoede

Bijvoorbeeld: het probleem van de armoede – het lijden van gebrek – hoort op de een of andere manier nu eenmaal onvervreemdbaar bij het leven. Als je dat beseft, klinkt een zinnetje als “help de armoede uit de wereld” plotseling heel dreigend, omdat een leven zonder armoede niet mogelijk is.

Franciscaans licht op armoede begint met de erkenning van de armoede van het leven zelf. Franciscus en zijn broeders en zusters werden arm met de armen, en ontwikkelden een leven dat wel is aangeduid als ‘een erg aantrekkelijke vorm van arm zijn’.

Zorg

Ook het bieden van goede zorg is een probleem van onze tijd. Hoe houdt ons land zijn zorgstelsel overeind, en betaalbaar? Ook hier is de franciscaanse benadering weer origineel. Namelijk door te vragen: hoe kan juist het gebrek toegang zijn tot volmaakt leven?

Franciscus heeft zijn gebrekkigheid ondervonden na een verloren veldslag en een jaar gevangenschap. Hij keerde terug naar huis met wat wij nu een posttraumatische stress stoornis zouden noemen. Franciscus benadert zijn ‘gewondheid’ echter niet zomaar als een probleem, maar als een stoornis in de relatie tussen hem en God. Hij vond geen oplossing voor het probleem van deze stoornis, maar vroeg God net zo lang om raad tot hij antwoord kreeg, om daar vervolgens onmiddellijk naar te handelen. Franciscus werd een heilige, met PTSS weliswaar, maar in zijn gebrekkigheid volmaakt.

Mysterie

Het centrale perspectief dat Speelman naar voren brengt, is steeds: we moeten het leven niet primair benaderen als een vraagstuk, als een probleem dat om een oplossing vraagt, maar primair als een mysterie. Een mysterie moet niet opgelost worden, maar geleid, verzorgd, verduurd en losgelaten.

Het gaat dus om de erkenning van het mysterie van het leven als aanvulling op de gangbare problematisering ervan. Het leven als mysterie is geen onopgelost probleem, maar een positieve realiteit, die zich soms als probleem presenteert. Het is als een pijn, die je alvorens deze te bestrijden moet voelen, om te weten wat er speelt. Het probleem vraagt om er niet te zijn, maar het mysterie vraagt om mijn aanwezigheid en in die zin om het aangaan van een relatie, namelijk met dat wat zich in die aanwezigheid aandient.

Het mysterie kan zich presenteren in een ander mens, die wij nooit als een probleem mogen benaderen; in het leven zelf, dat nooit als probleem mag worden opgelost; en in God, die – in de woorden van de beroemde theoloog Karl Rahner – de eenheid van alle mysteries is.

Kortom: als we het mysterie willen denken, moeten we denken in relaties. En een van de manieren om te denken in relaties is te denken in verhalen. Relaties laten zich vertalen in verhalen. Daarom is het verhaal toegang tot het mysterie. We kunnen het mysterie opsporen door te luisteren naar verhalen van mensen.

Verhalen

In een meer technisch gedeelte ontleedt Speelman, aan de hand van de ‘narratieve semiotiek’, hoe relaties in een verhaal werken en hoe dat de mens op het spoor van het mysterie kan zetten.

Het verhaal herschikt ons bewustzijn van de wereld, van de verteller en van onszelf als luisteraar. Zo kunnen wij, door het verhaal, op een nieuwe manier in onze wereld en ons leven komen te staan.

In het verhaal wordt de realiteit minder star. Onze wereld en identiteit openen zich als nieuwe mogelijkheden. Het verhaal laat zien dat de situatie die het verhaal beschrijft ook anders kan zijn.

Het belang van het verhaal is niet de goede afloop, maar de mogelijkheid die het aan de luisteraar biedt om de situatie te overstijgen. Dan kan de luisteraar geraakt worden en in een nieuwe verhouding tot de situatie komen te staan en bewogen worden tot handelen. Gebreken worden niet ‘uit de wereld geholpen’, maar in de wereld gezet als mogelijkheid, die ook anders kan zijn. Het verhaal ontvangt de werkelijkheid, keert haar om en verkondigt een nieuwe werkelijkheid. Aldus bemiddelt het verhaal het mysterie dat een perspectief opent op datgene wat de harde werkelijkheid overstijgt en zo de mens richt op het goede leven, dat als een licht in het verhaal opgaat.

Gekend door verhalen

Meer dan enige andere heilige wordt Franciscus van Assisi gekend door verhalen, prachtige verhalen, die ook in onze tijd regelmatig de kop opsteken. Mensen worden erdoor geraakt. Al deze verhalen draaien rond een leven dat in het teken staat van het mysterie van de evangelische volmaaktheid.

Om een voorbeeld te noemen: als Franciscus inziet dat de breuk met zijn vader tot een leven in armoede leidt, dan beschouwt hij dat niet als een probleem, maar als mogelijkheid tot een leven volgens de ‘allerheiligste armoede’ van Christus. Hij ondergaat het gebrek, maar ziet ook de rijkdom die in zijn armoede schuilt.

In de verhalen over de bekering van Franciscus en over het ontstaan van de broederschap wordt steeds duidelijk gemaakt dat Franciscus, net als Clara, een leven zoekt dat onder de directe leiding van de Heer staat. Het mysterie van het volmaakte leven is te vinden in het leven zelf. Dat is iets anders dan het mysterie te zoeken in de kerk of in de sacramenten. Het houdt in dat het transcendente onlosmakelijk verbonden is met het immanente.

Het volmaakte in alle gebrekkigheid

Het Franciscaans Studiecentrum, zo besluit Speelman zijn betoog, wil in navolging van Franciscus werken aan het herstellen van het huis van onze samenleving en deze aarde. Dat wil het centrum doen door de aandacht te richten op het mysterie achter de problemen van deze tijd. Omdat het mysterie in de relatie bestaat – het mysterie huist immers in het aanwezig zijn – en de relatie kan worden opgespoord in verhalen, heeft het Franciscaans Studiecentrum bijzondere aandacht voor het narratieve.

In de verhalen trekt het mysterie een spoor van het volmaakte in alle gebrekkigheid van dit leven. Speelman heeft die volmaaktheid geduid als een leven in zuivere verhoudingen. Franciscus zocht die verhouding in de directe relatie met God zelf, het leven zelf en met ieder schepsel zelf.

Belang van theologie en spiritualiteit

Het belang van theologie en spiritualiteit voor onze tijd is daarin gelegen dat we in onze verwetenschappelijkte wereld oog blijven houden voor het mysterie.

Wanneer Franciscus zijn broeder Antonius toestemming geeft om zich aan de studie te wijden, doet hij dit op de uitdrukkelijke voorwaarde dat ‘de geest van gebed en toewijding aan God niet wordt uitgeblust’.

De geest van gebed en toewijding aan God betekent dat een onderzoeker steeds in open verhouding staat tot het mysterie. Een onderzoeker die oog heeft voor het mysterie, neemt geen afstand van de werkelijkheid die hij of zij onderzoekt, maar laat zich erdoor raken.

Het vermogen gebrek te lijden

Betekent dit dan – om een bekende vraag op te werpen – dat de onderzoeker zelf arm moet zijn om de armoede te kunnen onderzoeken, vraagt Speelman tot slot? Ja, in zekere zin is dat zo, namelijk in de zin dat de onderzoeker in contact moet staan met zijn of haar eigen armoede.

Ieder mens is in staat tot armoede, ziekte, vervuiling en eenzaamheid. Houd steeds contact met die mogelijkheid, want als het jezelf kan overkomen, dan word je erdoor geraakt. Dankzij het vermogen gebrek te lijden kan de onderzoeker zich inlaten met het verhaal van een arme, zieke, vervuilde en eenzame. Zo leert de onderzoeker niet alleen de gebreken van binnenuit kennen, maar ook het perspectief van de volmaaktheid in die gebreken. Toen Franciscus en zijn broeders arm werden, ziek, vervuild en eenzaam, ontdekten zij ook woorden die de problemen omvormden tot een vreugdevol mysterie: ‘leven zonder bezit’, ‘de mindere kunnen zijn’, ‘grenzeloze broeder- en zusterschap’, ‘God in alles herkennen’, ‘ware vreugde’, ‘ware gehoorzaamheid’, ‘ware vrede’.

---

De integrale tekst van de rede is te vinden via op de website van het Franciscaans Studiecentrum en hier te downloaden.