Maandag 6 juni

Op maandag reizen Taucen en ik met het vliegtuig van Labuan Bajo op Flores, met een tussenstop op Bali, weer terug naar Yogyakarta op Java. Het vliegveld van Yogyakarta ligt aan de kust, op flinke afstand van de stad. Het is pas vernieuwd en is zeer groots opgezet, in de hoop dat toeristen de weg zullen vinden naar deze omgeving, met inderdaad vele historische plekken.

Zo is er een koninklijk paleis en een koning, die tevens gouverneur is van de provincie. Dat is uitzonderlijk in Indonesië, omdat elders de gouverneurs gekozen worden. Het koningschap van Yogyakarta gaat hier echter over van vader op zoon. Probleem is dat de huidige koning geen zoon heeft maar alleen dochters. In brede islamitische kringen is het ondenkbaar dat een vrouw de leiding krijgt over de provincie. De gouverneur zelf denkt daar anders over. Voorlopig is er nog onduidelijkheid.

Opgewacht door medebroeders

Zoals bij eerdere aankomsten, worden we opgewacht door enkele medebroeders en zo rijden we naar de stad. Ik bewonder de chauffeurs die in het drukke verkeer niet in paniek raken. Op allerlei drukke verkeerspunten staan vrijwilligers, die het verkeer regelen (en volgens sommigen ook wel eens ontregelen) en die daarvoor graag een fooi in ontvangst nemen.

Eind van de middag komen we aan bij het klooster van de broeders. Het is een van de studiehuizen, naast de studiehuizen in Jakarta. Hier wonen elf studenten. Daarnaast is het voor het eiland Java ook postulaatshuis met dit jaar veertien postulanten, naast het postulaat van Pagal op Flores. In Yogyakarta zijn zeven universiteiten, waarvan er twee katholiek zijn, met ieder een theologische faculteit. Veel religieuzen hebben daar dan ook een studiehuis.

Dinsdag 7 juni

Communiteit van clarissen

We gaan eerst op bezoek bij een communiteit van clarissen. Al langer geleden zijn enkele zusters vanuit Pacet, dat een stuk ten zuiden van Jakarta ligt, naar Yogyakarta gekomen in de hoop daar gemakkelijker in contact te komen met jongeren, dit mede met het oog op kandidaten voor hun gemeenschap. Ze zijn nu met drie zusters en twee postulanten. Ze hebben een goed contact met de broeders en zijn open en ontvankelijk voor anderen. Tijdens ons gesprek informeren ze uiteraard naar de clarissen in Nederland en opperen de gedachte om via Zoom contact te hebben, onder andere met het oog op de vorming.

Verder heeft deze dag vooral een cultureel karakter. Allereerst bezoeken we Tamansari, een van de historische gedeelten van het koninklijk paleis. Op een van de muren is een tekening aangebracht van koning Willem-Alexander en koningin Máxima, bij gelegenheid van een collegiaal bezoek.

In de namiddag gaan we naar Prambanan, het grootste hindoe-Javaanse tempelcomplex in Indonesië, dat halverwege de achtste eeuw is gebouwd. Indrukwekkend. Een gids geeft uitleg met  allerlei verhalen uit de hindoeïstische traditie.

Ontmoeting en uitwisseling

Na het avondeten is er ruim tijd voor een ontmoeting en uitwisseling met de studenten. Mij is onder meer gevraagd om enige gedachten aan te reiken over mogelijke vormen van broederlijke betrokkenheid en uitwisselingen tussen onze provincies in de toekomst. Daarop volgt een zeer boeiend gesprek, waarin enkelen goed doorvragen over de situatie in onze provincie en de context waarin wij leven. Ook voor mij een uitdaging om die situatie te verwoorden met daarbij de uitdagingen waarvoor wij staan.

Woensdag 8 juni

Prachtige vergezichten

Vandaag staat de terugreis naar Jakarta op het programma. Tot mijn vreugde  doen we dat per trein. Een rit van 6 uur door Java met prachtige vergezichten op rijstvelden, bossen en bergen. De aankomst in Jakarta heeft iets van thuiskomen na een indrukwekkende rondreis van tien dagen.

Donderdag 9 juni

Op bezoek bij broeders die een parochie verzorgen. De oudste van hen, Alfons Suhardi, heeft veel Nederlandse broeders meegemaakt en spreekt ook de taal nog een beetje.

Noviciaat

Daarna bezoeken we het noviciaat. De polsbandjes met ‘Vrede en alle goeds’ die ik heb meegebracht vinden gretig aftrek.

Overleden medebroeders

Vervolgens gaat het richting het kerkhof van de broeders op Java. Daar ligt een aantal Nederlandse broeders begraven. In Indonesië worden de voorouders zeer in ere gehouden. Dat is een mooie praktijk en voor Indonesische medebroeders kan een bezoek aan overleden medebroeders niet ontbreken tijdens een rondreis zoals ik die nu maak. Ik vind het inderdaad een bijzonder moment om aan de graven te staan van de broeders die aan de wieg stonden van de Indonesische broederschap zoals die zich ontwikkeld heeft.

Vrijdag 10 juni

Vierdaagse naar de Puncak

Op vrijdag vertrek ik met twee medebroeders, Daniël en Yornes, voor een vierdaagse naar de Puncak, een gebied ten zuidoosten van Jakarta. Dat ligt weer meer in de bergen, is koeler dan Jakarta en daarom voor veel inwoners een uitvalsbasis in weekenden. In het gardianaat van Puncak is onder andere een weeshuis, waar medebroeders samen met een communiteit van zusters en vele medewerkers zorgdragen voor 184 weeskinderen van 6 tot 18 jaar, verdeeld over verschillende leeftijds- en opleidingsgroepen, ondergebracht in eigen units. In een geordend dagritme proberen ze hun een goede structuur te bieden waarin zij deels binnen- en deels buitenshuis onderwijs volgen. Zij worden ingeschakeld bij allerlei huishoudelijke taken en op andere momenten zijn ze in kleinere groepen creatief, muzikaal en sportief bezig. Het is een gigantisch terrein met moestuinen en verschillende dieren, die ook mede door de leerlingen onderhouden worden.

We bezoeken nog twee parochies waar broeders werkzaam zijn. In de streek van de Puncak zijn uitzonderlijk veel protestantse denominaties aanwezig. Die kunnen het niet altijd met elkaar vinden. Een medebroeder vertelt dat hij verschillende keren heeft  bemiddeld bij onderlinge spanningen. Dat is toch een mooie broederlijke bijdrage.

Pancasila

Moeilijker is de aanwezigheid van extreme moslimgroepen, die een strikte onderwijzing van de islam voorstaan en uitvoeren, en die zeer actief zijn in de Puncak. Dat is zorgwekkend. In dit verband heb ik al heel wat keren zeer positief horen spreken over de president van Indonesië, Joko Widodo. Hij is een grote verdediger van de Pancasila, de filosofische grondslag van de Indonesische staat. Die houdt onder andere in dat binnen het land de vijf grote godsdiensten beleefd kunnen worden. IJveraars voor een islamitische staat vinden bij hem geen gehoor bij hem. Over twee jaar is de tweede en laatste ambtstermijn van Joko Widodo ten einde. Vraag is wie hem zal opvolgen?

Zaterdag 11 juni

Clarissen in Pacet

Vandaag gaan we naar de clarissen in Pacet. De attentie die zuster Paula van Megen – die zelf in Pacet haar clarissenleven begon en daar ook is ingetreden – is ondertussen al bezorgd en in grote dankbaarheid aanvaard. Deze communiteit in Pacet is oorspronkelijk begonnen met een aantal clarissen uit Nederland. Verschillenden van hen zijn daar gestorven en begraven – ik heb de graven gezien – en een aantal is later teruggekeerd. In deze communiteit wonen nu veertien zusters en zij vormen één communiteit op twee locaties. De zusters hebben een goede band met de medebroeders, die naar hen toekomen voor vieringen en ook voor vormingsbijeenkomsten. Veel mensen komen naar de zusters, mede om hun te vragen voor intenties te bidden. Zij hebben een gastenvleugel waar priesters en religieuzen kunnen verblijven voor een retraite, zij bakken hosties en maken paramenten. Verder hebben zij een geweldige tuin (sier- en moestuin) en zij kweken vis in een aantal grote visbakken.

Naast hun communiteit staat een moskee, waarmee de verhouding niet intensief is, maar wel goed. Bij de grote christelijke feestdagen krijgen zij een groet van hen en als er tijdens die dagen drukte is vanwege de vele kerkgangers naar de kloosterkerk, dan steken leden van de moskee een helpende hand uit.

Franciscaanse aanwezigheid op Java

Vanuit Pacet zijn we naar Sukabumi gereden, waar medebroeder Martin Harun Olshoorn woont. Hij is rector van een zusterklooster (gesticht vanuit de Franciscanessen van Bergen op Zoom) en veel met Bijbel bezig, zowel op het gebied van uitgaven als het verzorgen van inleidingen. Martin is een uitstekende gastheer en de zusters ontvangen ons ook met grote welwillendheid.

Zondag 12 juni

Martin heeft me gevraagd om op zondagmorgen voor te gaan in de  eucharistie, om 6.00 uur!

Sukabumi is een belangrijke plek in de geschiedenis van de franciscaanse aanwezigheid op Java. Aanvankelijk was het niet gemakkelijk om als minderbroeders een eigen plekje te veroveren te midden van de al aanwezige religieuzen op Java. Medebroeders die daar mede voor hebben ingestaan zijn Paternus Geise en Koos Peperzak. We hebben het huis bezocht waar zij hier in Sukabumi zijn begonnen.

We zijn door Martin over prachtige kleine wegen naar een bergachtig gebied geloodst met theeplantages en vergezichten op hoge vulkanische bergen. Op een rit door de stad wijst hij ons op allerlei herinneringen aan de Nederlandse tijd. Ook bezoeken we een bejaardenhuis, gerund door de zusters waar wij verblijven. De rondgang mondt uit in een heerlijke maaltijd in een restaurant van goede vrienden van Martin.

Zondagavond blijven Martin en ik nog wat langer recreëren om verder bij te praten. Hij blijft zeer betrokken bij onze provincie, maar zal niet meer op verlof komen. Hij kan nog prachtige dingen doen in Indonesië binnen en buiten de broederschap, voor de zusters in Sukabumi en ook voor vele anderen. Bovendien zal hij blijven medewerken aan bijbeluitgaven van de Indonesische Bijbelstichting en aan het schrijven van artikelen.

Maandag 13 juni

Op maandag reis ik met mijn begeleidende medebroeders Daniël en Yornes terug naar Jakarta. Het eerste deel gaat nog over kleinere wegen die midden door kleine plaatsen gaan, met geweldige ophopingen van verkeer. Op sommige wegen vormen zich soms vier rijen auto’s in beide richtingen, met daar tussendoor nog een vloed motoren.

Franciscaanse bisschoppen

Onderweg maken we een tussenstop in Bogor, waar medebroeder Paskalis Syukur bisschop is. Hij is opvolger in een reeks van franciscaanse bisschoppen. Bogor is een betrekkelijk klein bisdom, met 28 parochies en 24 diocesane priesters. Er is een eigen kleinseminarie. Mede daardoor blijven er kandidaten komen voor het priesterschap.

In het bisdom is een speciale vicaris aangesteld voor de interreligieuze dialoog, vanwege het belang daarvan in een omgeving met vele moslims, waaronder kleinere maar zeer aan de weg timmerende extreme groepen. Bij interreligieuze dialoog gaat het niet over theologische thema’s maar het betreft vooral een dialoog over het leven en samenleven in deze situatie.

De minister van godsdienstige zaken van Indonesië heeft onlangs opgeroepen om het volume van de oproepen voor de gebedsmomenten te temperen. In sommige streken geeft men daaraan gehoor, maar in West-Java, Jakarta en wijde omgeving, gaan velen op volle sterkte door. Het lijkt soms of ze elkaar willen overstemmen. Ook op andere terreinen proberen kleine groepen hun stempel te drukken op de samenleving. In Sukabumi kun je in gewone winkels geen biertje of ander alcohol meer krijgen.

Afficheren als katholiek

Bisschop Paskalis vertelt ook over de contacten met de andere kerken. Er is een grote variatie aan protestantse kerken en zij worden doorgaans als christenen aangeduid. Dat heeft zijn wortels nog in de Nederlandse koloniale tijd, toen het protestantisme de officiële godsdienst was. Bisschop Paskalis stimuleert de katholieken om zich in gesprekken duidelijk te afficheren als katholiek en niet als christen. Door verscheidenheid in beeld te houden, liggen er mogelijkheden voor ontmoeting en opbouw van relaties over religieuze grenzen heen.

Dinsdag 14 juni

Middelbare school

Vandaag is mijn laatste dag. Er staat niets gepland, maar ik geef aan dat ik nog wel enkele plekken wil bezoeken. Zo ben ik, samen met Taucen, al met al toch nog van tien tot vier op pad geweest om een aantal plekken van de broeders te bezoeken, zoals een middelbare school waar dan juist een vormingsbijeenkomst voor docenten bezig is. Daarvoor was een zeer kundige moslima ingevlogen. Medebroeder Mateus Batubara laat het vormingsprogramma even stil leggen en vraagt mij om me even voor te stellen. Daarna vertelt een docente over de school. In haar enthousiasme gaat ze ook nog even op de fondswervingstoer, want er blijft altijd iets te wensen. Ik heb het laten gebeuren.

Later komt een jongere docent op me af om te vertellen hoe goed het hem doet en zelfs ontroert dat een broeder uit Nederland hier naartoe komt. Er is veel waardering voor wat hier gebeurd is en nu voortgaat met Indonesische broeders.

Voordat we vertrekken werk ik op verzoek van broeder Mateus nog even mee aan een kort YouTube-filmpje.

Basisgemeenschappen

Vervolgens bezochten we het filosofisch en theologisch instituut waar veel medebroeders studeren en ook enkelen doceren. Het instituut is een samenwerkingsverband van minderbroeders, Jezuïeten en het bisdom Jakarta.

Voor een lunch gaan we naar een parochiekerk, niet ver verwijderd, ook in het centrum. Er staan zo’n 6500 mensen ingeschreven in het parochieregister. De parochie is opgedeeld in ruim 50 basisgemeenschappen. Daarbinnen probeert men de zorg voor zieken en anderen die zorg nodig hebben te behartigen. Die zorg strekt zich ook uit naar buurtgenoten die geen lid van de basisgemeenschap zijn. Er zijn allerlei initiatieven mogelijk in deze kleinere verbanden. Iedere basisgroep heeft een stuurgroepje dat instaat voor het goed functioneren van de groep en dat de link vormt met het geheel van de parochie. Het bisdom stimuleert en ondersteunt de werkwijze. Het klinkt buitengewoon indrukwekkend, al wordt er ook bij gezegd dat voor het functioneren van deze opzet veel afhangt van degenen die voor de uitvoering instaan.

Mensenhandel

Een laatste plek die we aandoen is de communiteit van Yoseph Cupertino, waar vier broeders wonen, die actief zijn voor Gerechtigheid, Vrede en Eerbied voor de Schepping. Zij geven een tweemaandelijks tijdschrift uit en daarnaast verzorgen zij een online-cursus, sterk ontwikkeld in de COVID-19-tijd. De broederschap in Indonesië zet sterk in op ecologie, maar ook op verzet tegen mensenhandel (voor werk in het Midden-Oosten, maar ook voor prostitutie). Ik ontmoette een stel jonge en enthousiaste broeders die op dit punt de kar trekken.

Diaspora

Het laatste avondmaal heeft het karakter van een farewell-party met gerechten uit de eigen keuken en elders besteld, zoals een schaal met een grote piramide van rijst en een variatie aan Indonesische gerechten daar omheen. Ook van andere communiteiten zijn er mensen aanwezig: een prachtige afsluiting van een uiterst hartelijk en boeiend bezoek aan een broederschap in volle ontwikkeling, zowel intern als ook steeds meer naar buiten toe. De rubriek ‘diaspora’ in het adresboekje van de Indonesische provincie is groeiend: vijf broeders in het Heilig Land, twee in Turkije, twee bestemd voor Nieuw- Zeeland (wat vertraagd vanwege COVID-19), voorheen ook deelname aan projecten van de orde in Thailand en Myanmar, en meerdere studenten in Rome. En wie weet, staan in de toekomst ook de Lage Landen in hun diaspora-lijst.

Theo van Adrichem

---

Dit is het tweede deel van het reisverslag van Theo van Adrichem, naar aanleiding van zijn rondreis door Indonesië. Lees ook deel 1.